Kluby sportowe

Przemoc w sporcie tematem tabu 

W czasach dynamicznie rozwijającego się sportu przemoc nadal pozostaje zjawiskiem powszechnym, o którym nie mówi się „głośno”. Pomimo wzrastającej skali problemu, zagadnienie to wciąż stanowi temat tabu. Zdarza się, że jest on ukrywany, maskowany, traktowany jakby się nie wydarzył, zniknął, jakby zawodnik miał zapomnieć, przemilczeć i ruszyć dalej. Jednocześnie wiele zachowań przemocowych w sporcie jest normalizowanych pod „wymówką” tego, że jest to wyjątkowy obszar działań, w którym pewne zachowania są akceptowalne. Przemocy w sporcie nigdy nie powinno się normalizować. Może ona przybrać różne formy - od jawnej przemocy fizycznej i emocjonalnej przez seksualną po  mniej lub bardziej widoczną dyskryminację. Przemoc jest celowym działaniem, które wykorzystuje przewagę sił. Narusza wolność osobistą, łamie prawa człowieka. Jest powodem cierpienia fizycznego i psychicznego. To rana, która trudno się goi, czasem otwiera na nowo, boli, przecieka i nieustannie przypomina o doświadczeniu czegoś ekstremalnie niemożliwego do zniesienia i poradzenia sobie samemu. Pozostawia ślad na zawsze.  

 W ostatnich latach media nagłośniły sytuacje, które wstrząsnęły światem sportu. Jedną z najgłośniejszych spraw jest ujawniona w amerykańskim środowisku gimnastycznym sytuacja skazanego na 175 lat pozbawienia wolności lekarza kadry narodowej, za przestępstwo o podłożu seksualnym. Lekarz stosował przemoc wobec zawodniczek i zawodników przez 20 lat! Po nagłośnieniu sprawy i emisji dokumentu „Athelete A: Sport w cieniu skandalu” fala zarzutów została skierowana przez Australijskie gimnastyczki wobec trenerów, natomiast w Wielkiej Brytanii zarządzono dochodzenie, kiedy w mediach zawodniczki wspominały zastraszanie, dręczenie, głodówki, bicie czy treningi z kontuzjami. Julia Galusiakowska była mistrzyni i wicemistrzyni Polski juniorów i  seniorów oraz reprezentantka Polski na arenie międzynarodowej w  gimnastyce akrobatycznej wspomina różne momenty w swojej zawodowej karierze jednocześnie przywołując sytuację, która miała miejsce w Brytyjskiej Federacji Gimnastycznej, gdzie podczas treningu jedno z dzieci wymiotowało krwią. Na krótko pozwolono zawodnikowi usiąść na zewnątrz, lecz później zmuszono go do kontynuowania ćwiczeń. Opisanych przykładów różnych form przemocy w literaturze czy mediach i braku natychmiastowej reakcji na jej zaprzestanie jest znacznie więcej - również na naszej rodzimej, polskiej arenie. Dlaczego nikt nie reagował? 

Rodzaje przemocy w sporcie i ich przykłady 

Czynniki sprzyjające występowaniu przemocy w sporcie 

Rola trenera

Niezwykle istotnym czynnikiem warunkującym poczucie bezpieczeństwa dziecka w sporcie jest bezpieczna relacja z trenerem. Relacje między dzieckiem a trenerem, czy inną osobą dorosłą z klubu, wiążą się z pewnym procesem i odpowiedzialnością, której trener się podejmuje. Trener staje się więc dla dziecka bardzo często nie tylko autorytetem sportowym, ale też wzorem do naśladowania. Jest liderem, inspiratorem i przewodnikiem, którego praca jest pełna wyzwań.  System nagród i kar w sporcie aktywuje różne emocje co dodatkowo może prowadzić do uruchomienia cyklu uzależnienia. Z kolei trenerowi, który uznawany jest za „wszechmocnego” łatwiej jest stosować przemoc wobec zawodników. W pełni świadomy swojej władzy nad podopiecznymi może stosować intencjonalnie kontrolę, manipulację czy dopuszczać się różnych form przemocy. Kiedy więc nadużywa swojej pozycji przez naruszanie nietykalności fizycznej i psychicznej zawodnika, dopuszcza się czynu zabronionego. Tego typu pozycja często sprawia, że młody zawodnik wycofuje się czy też rezygnuje ze sportu. 

Zdarza się również, że trener może nie być świadomy tego, jak jego zachowanie (np. odwoływanie treningów, informowanie o wyjazdach na ostatnią chwilę, wybuchy złości i agresji - kiedy np. start/mecz pójdzie nie po jego myśli, poniżanie i dyskryminowanie, bagatelizowanie informacji o trudnościach pozasportowych zawodnika, „metkowanie” dzieci – co może uśpić czujność trenera na rozwój tego konkretnego zawodnika, ale też innych, brak szacunku dla życia pozasportowego zawodników) wpływa na predyspozycję zawodnika danego dnia oraz jakie konsekwencje niesie dla całego systemu rozwojowego dziecka. 

Tego typu zachowania ułatwia fakt, że trener w środowisku sportowym czy lokalnym cieszy się zaufaniem i autorytetem przez rodziców czy władze klubu. W takich sytuacjach dzieci doświadczające przemocy często zmuszane są do milczenia, czego konsekwencjami mogą być problemy zdrowia fizycznego i psychicznego. Badania przeprowadzone w Kanadzie wśród 500 zawodników i ok. 70 trenerów dowiodły, że osoby należące do środowiska sportowego nie zgłaszały przypadków przemocy, ponieważ: 

• Obawiały się usunięcia z drużyny (38%). 
• Obawiały się, że nikt im nie uwierzy (36%). 
• Były zawstydzone/zażenowane (51%). 
• Były lojalne wobec trenera/drużyny (29%). 
• Nie wiedziały, komu o tym powiedzieć (27%) 

Młodzi ludzie potrzebują więc trenerów, którzy będą dzielili się z nimi nie tylko swoją wiedzą, ale też będą z uważnością podchodzili do ich rozwoju w oparciu również o wsparcie emocjonalne. Podkreślając jednocześnie, że nie chodzi tutaj o wykluczenie skupienia się na ciężkiej pracy, która rozwija umiejętności sportowca. Działania na rzecz ochrony zawodników powinny być prowadzone przy spełnieniu równowagi między priorytetem ochrony przed przemocą, a wymogami treningu. Wprowadzone zmiany chroniące dzieci nie mają być postrzegane jako „niańczenie” zawodników, ale jako pozytywne przełożenie się na jego wyniki. Nie można zatem unikać problemów, trzeba je dostrzegać i pomagać przez nie przejść swoim podopiecznym. Dodatkowo to wsparcie powinno być udzielane w oparciu o komunikację i zachowanie bez przemocy. 

Rola rodzica

Rola rodziców/opiekunów prawnych w sportowym rozwoju dziecka jest często niedoceniana przez środowisko sportowe i samych rodziców. To jednak rodzice/opiekunowie przyprowadzili swoje dzieci po raz pierwszy na trening. To oni im towarzyszą, przeżywają różne emocje i jednocześnie kształtują ich wartości i życiową postawę. Zdarza się również, że ściśle współpracują ze swoimi dziećmi jako trenerzy lub osoby zaangażowane zawodowo w życie klubu/szkółki/innej instytucji sportowej. Ich zaangażowanie, towarzyszenie, motywowanie i mądre wspieranie jest niezwykle istotne. Często jednak to zachowanie jest przepełnione presją osiągnięć i pogonią za sukcesem już od najmłodszych lat. Na meczach dzieci zdarza się obserwować tzw. „KOR” (Klub Oszalałych Rodziców), który charakteryzuje się krzykami, uwagami, wulgarnymi odzywkami do trenerów czy sędziów, co jako dystraktor rozprasza i nie pomaga w skupieniu się na zadaniu/zabawie przez dziecko. Tego typu presja osłabia proces rozwojowy i nie pozwala dziecku „oddychać swobodnie”. Dzieci mają ograniczoną linię obrony, dopiero poznają świat, kształtują swoją tożsamość i uczą się o siebie dbać. Okres dojrzewania, to nieustanne zmiany, które bywają dla młodego człowieka czasem zagubienia, bezradności, przytłoczenia i lęku. Czasami rodzic/opiekun nie jest tego świadomy, ponieważ presja osiągnięć lub brak czasu i zaangażowania w życie dziecka sprawiają, że jego zmysły są zamknięte na to, co pokazuje i mówi dziecko. Konsekwencją tego może być wycofanie się dziecka z rozmów z rodzicem/opiekunem (w tym rozmów o doświadczanej lub obserwowanej przemocy). Rolą rodzica/opiekuna jest zatem dawanie wyboru, budowanie pewności siebie, motywowanie, kibicowanie, szanowanie przeciwnika, emocjonalne wsparcie, wsparcie finansowe, żywe zainteresowanie, usłyszenie potrzeb, nieporównywanie z innymi i co najważniejsze rozmowa z dzieckiem o tym jakiego dopingu oczekuje. W znacznym stopniu wpłynąć na postawę dziecka i zachowanie w kontekście rywalizacji sportowej może również sprawna komunikacja pomiędzy trenerem a rodzicem/opiekunem. Dlatego triada zawodnik-trener-rodzic jest niezwykle istotna w sporcie dzieci i młodzieży. 

Etapy sportowego rozwoju dzieci

Źródło: SPORT UCZY ŻYCIA. Jak sport może uczynić dzieci dobrymi, mądrymi i zaradnymi? Seria dla trenerów, rodziców i nauczycieli. dr Łukasz Panfil, Matylda Olek-Stępień. Wrocław 2019 

Przechodzenie przez kolejne szczeble rozwoju w sporcie dzieci jest bardzo ważne. Młody zawodnik musi mieć motywację, aby przez te  etapy przechodził, rozwijał się i miał zapewnione do tego coraz lepsze warunki, a dorosły może być towarzyszem zachodzących zmian. Podkreślając jednocześnie, że w żadnym wieku dziecka nie ma miejsca na przemoc. W książce „Sport Uczy Życia” opisany jest 3-stopniowy model rozwoju w sporcie, którego autorem jest dr Jean Côté i zespół jego badaczy. Może on pomóc w ustaleniu, kiedy dzieci powinny zacząć specjalizację w jednym sporcie. 

1 ETAP – „lata próbowania” między 10 a 13 r.ż. (ważne aby skupić się na zabawach, ruchu fizycznym, sportowej rywalizacji i różnorodności doświadczeń; eksperymentowanie przez dziecko pozwala odkryć jego predyspozycje i umożliwia ich rozwój).

2 ETAP – „lata specjalizacji” między 12 a 16 r.ż. (bardziej wymagające treningi, nauka radzenia sobie z presją sportową, może być wybrany jeden wiodący sport z utrzymaniem możliwości uprawiania różnych dyscyplin).

3 ETAP -  „lata inwestowania” wiek 15/16/17 wzwyż (rozwój fizyczny i psychiczny dziecka pozawala na angażowanie się w bardziej złożone, świadome treningi przypominające pracę – monotonia powtórzeń, selekcja, indywidualne monitorowanie rozwoju, dużo więcej treningów è ścieżka profesjonalna. 

Powyższe granice wiekowe w poszczególnych etapach sportowego rozwoju dziecka są umowne, ponieważ przejście na kolejne etapy mogą być uzależnione od  indywidualnych predyspozycji zawodników  (etap 2 od 12 r. ż., etap 3 od około 15 r.ż.). Przy czym zbyt szybka profesjonalizacja może być przyczyną wypalenia i rezygnacji ze sportu oraz innych konsekwencji. Trzeba pamiętać, że aby dziecko odniosło sportowy sukces, nie może zrazić się do sportu. Umożliwienie autonomii, przedefiniowanie celów sportowych, doświadczanie odpowiedzialności, danie każdemu dziecku szansę do zabawy, obniżenie presji rodziców i pełne zaangażowanie na każdym etapie w rozwoju dziecka przez trenerów może przynieść długotrwałe korzyści. 

Możliwe konsekwencje przemocy w sporcie dzieci

• Wypalenie sportowe (children burn-out in sports)
• Wypadanie ze sportu (children/youth drop-out of sport)
• Obniżona samoocena, separacja od środowiska, poczucie bezwartościowości
• Trudność w nawiązywaniu zdrowych relacji
• Problemy z koncentracją, uwagą, nauką 
• Depresja
• PTSD – Zespół Stresu pourazowego
• Zaburzenia / stany lękowe 
• Zaburzenia odżywiania 
• Zaburzenia snu 
• Kryzys psychiczny
• Inne zaburzenia psychiczne
• Samouszkodzenia 
• Urazy fizyczne 
• Uzależnienia od substancji psychoaktywnych 
• Choroby przenoszone drogą płciową 
• Niechciana ciąża 

Krzywdzenie w dzieciństwie stanowi jedno z największych zagrożeń rozwoju zdrowia psychicznego i fizycznego oraz bezpieczeństwa dziecka. Przemoc wobec dzieci i młodzieży w skrajnych przypadkach może doprowadzić do samobójstwa, a dane z roku na rok są coraz wyższe. W 2023 roku liczba odnotowanych przez policję prób samobójczych dzieci i młodzieży poniżej 18 lat wyniosła 2139. W tym 146 prób samobójczych zakończyło się śmiercią. Statystyki te mogą być większe, bo odnoszą się wyłącznie do udokumentowanych prób samobójczych i samobójstw. 

Jak zapobiegać krzywdzeniu dzieci w sporcie 

Michael Phelps, Neomi Osaka, Mardy Fish, Kelly Holmes, Justyna Kowalczyk czy Lindsey Vonn – niesamowite postaci w świecie sportu otwarcie komunikują to, jak ważna jest dbałość o zdrowie psychiczne. Dzielą się swoimi doświadczeniami kryzysów, również w kontekście przemocy i presji w sporcie, by zmieniać perspektywę każdej osoby związanej ze sportem. Często pojawiające się przekonanie o wstydzie w okazywaniu słabości, powinno ulec zmianie na prawo do przeżywania każdego uczucia i sięgania po specjalistyczną pomoc psychologiczną, terapeutyczną czy psychiatryczną, kiedy się jej potrzebuje. Zwiększanie świadomości społecznej w obszarze zdrowia psychicznego i otwartość środowisk sportowych na poszerzanie swojej wiedzy w tym zakresie jest priorytetem, który pozwoli zadbać o dzieci i młodzież rozwijające swój życiowy i sportowy potencjał.  

Edukacja społeczna jest jednym z elementów zapobiegania krzywdzeniu dzieci i młodzieży, kolejnym elementem jest pełne zaangażowanie władz, trenerów, rodziców, opiekunów, lekarzy, fizjoterapeutów, organizatorów obozów, zawodów, wyjazdów – wszystkich osób dorosłych związanych z daną jednostką sportową. W tym stosowanie następujących zasad: 

• Kierowania się najlepszym interesem dziecka.
• Zindywidualizowanie podejścia do zawodnika (uważność na jego reakcje, postawy, zachowania, umiejętności, dostosowanie komunikacji do wieku i kompetencji dziecka).
• Odpowiednia współpraca na linii trener- zawodnik-rodzic.
• Nienadużywanie swojej pozycji ani władzy. 
• Niespożywanie alkoholu, substancji psychoaktywnych, narkotyków.
• Unikanie wszelkiego kontaktu fizycznego z zawodnikiem (chyba, że stanowi on niezbędną część treningu). 
• Równe traktowanie podopiecznych. 
• Kierowanie się prawem dziecka do optymalnego rozwoju (psychicznego, fizycznego, społecznego).
• Konstruowanie zajęć tak, aby wszystkim zapewnić optymalny poziom wyzwania.
• Otwartość na wysłuchanie i uwzględnienie opinii dziecka zgodnie z jego wiekiem i dojrzałością. 
• Wspieranie otwartej komunikacji. 
• Dostarczanie narzędzi do radzenia sobie z przeżywanymi trudnymi emocjami. 
• Budowanie klimatu, w którym nie ma przyzwolenia na przemoc. 
• Podmiotowe, a nie przedmiotowe traktowanie dziecka.
• Znajdowanie czasu na rozmowę z każdym dzieckiem, które zgłasza jakiś problem. Nieignorowanie ich problemów.
• Wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa. 
• Interwencja zgodna z procedurą w sytuacji podejrzenia / pewności popełnienia przestępstwa w tym stosowanej przemocy.  
• Ochrona dóbr osobistych i wizerunku każdego młodego sportowca. 

28 lutego 2023 roku Ministerstwo Sportu i Turystyki oraz Ministerstwo Sprawiedliwości podjęły współpracę i zawarły porozumienie mające na celu zwrócenie uwagi na potrzebę zwiększenia dostępności pomocy dla sportowców, którzy są ofiarami przestępstw. Zwrócona została również uwaga na kierowanie pomocy również bliskim sportowców, świadków przestępstwa wraz z przeciwdziałaniem przyczynom występującej przemocy. 

Zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2023 r. poz. 1606) zarówno organy zarządzające placówkami w których przebywają dzieci, jak i organizatorzy tego rodzaju działalności, mają obowiązek wdrożyć standardy ochrony dzieci dostosowane do charakteru i rodzaju podmiotu lub prowadzonej działalności w tym działalności sportowej. Ustawa wprowadza nowe instrumenty ochrony praw dzieci i młodzieży.  

Celem wszystkich podejmowanych działań ma być ochrona młodych zawodników przez zauważenie i minimalizowanie ryzyka, które mogą zagrażać ich zdrowiu, życiu i bezpieczeństwu ze strony osób trzecich, rówieśników, rodziców/opiekunów czy personelu. To jednocześnie wsparcie i ochrona trenerów oraz personelu klubów wskazujące im właściwe zachowanie i postępowanie, gdy podejrzewają, że z dzieckiem czy nastolatkiem dzieje się coś niepokojącego.   

Posłuchaj podcastu "Co się dzieje w szatni, zostaje w szatni, a trener ma zawsze rację. Czy na pewno? O standardach ochrony dzieci w podmiotach sportowych"

Przekonaj się, jak wygląda realizacja standardów ochrony dzieci w praktyce, na przykładzie działalności Polskiego Związku Piłki Nożnej.